Nga Pino Arlacchi
Ngjarjet e natës midis 12 dhe 13 qershorit 2025 do të mbeten në histori si momenti në të cilin papërgjegjësia kriminale e Tel Avivit, e mbështetur nga bashkëfajësia e Uashingtonit dhe pafuqia e Evropës, i dha një goditje, ndoshta fatale, pengesës më të madhe ndaj luftës bërthamore: regjimit të mospërhapjes bërthamore të vendosur nga Traktati i vitit 1970 (NPT) dhe i ndërtuar me durim në dekadat pas Luftës së Ftohtë.
Izraeli ka kryer një krim me përmasa historike. Duke bombarduar instalimet bërthamore civile të një shteti palë në NPT, nën kontrollin e Agjencisë së Energjisë Atomike të Vjenës (IAEA), Netanyahu ka shkelur njëkohësisht ligjin ndërkombëtar, Kartën e OKB-së dhe çdo parim të proporcionalitetit. Por aspekti më serioz është se ky akt i ka dhënë Iranit justifikimin e përsosur ligjor për t’u tërhequr nga NPT dhe për të zhvilluar armë bërthamore në ligjshmëri të plotë ndërkombëtare. Neni 10 i NPT lejon tërheqjen kur “ngjarjet e jashtëzakonshme kanë rrezikuar interesat supreme” të një shteti. Është e vështirë të imagjinohet një ngjarje më e jashtëzakonshme sesa një sulm ushtarak. Koreja e Veriut e thirri të njëjtin nen në vitin 2003 për shumë më pak. Dhe tre vjet më vonë ajo e kishte bombën, sipas ligjit ndërkombëtar sepse nuk ka qenë kurrë e mundur të ndalohej atomi.
Irani tani mund të përmendë një sulm të madh ushtarak kundër sovranitetit të tij territorial dhe instalimeve të tij të ligjshme ushtarake. Netanyahu sapo i ka dhuruar Iranit rrugën ligjore drejt armëve bërthamore. Shtetet e Bashkuara kanë qenë bashkëfajtore në këtë katastrofë diplomatike. Deklarata e Sekretarit të Shtetit Rubio se ai “nuk është i përfshirë” në sulm është farsë: Izraeli nuk mund të veprojë pa pëlqimin e heshtur amerikan. Por është kërcënimi i Trump për sulme “edhe më brutale” nëse Irani nuk e nënshkruan marrëveshjen bërthamore në diskutim që zbulon strategjinë e vërtetë, të çmendur: të detyrojë Iranin të nënshkruajë një marrëveshje që tani nuk do të jetë në gjendje ta nënshkruajë. Nëse Irani do t’i nënshtrohej ultimatumit ushtarak për negociatat, do të vendosej një precedent i tmerrshëm: çdo shtet bërthamor do të ishte në gjendje të bombardonte fqinjët e tij për të marrë lëshime politike ose për t’i ndëshkuar ata. Çfarë besimi mund të kishin shtetet jo-bërthamore në një traktat që nuk arriti t’i mbronte nga agresioni ushtarak edhe pse ato po përmbushnin detyrimet e tyre ndërkombëtare?
Irani, pavarësisht të gjitha polemikave të viteve të fundit, mbeti nën mbrojtjet e Agjencisë së Energjisë Atomike. Bomba atomike kishte qenë objekt i një fetvaje të lëshuar nga udhëheqësit e saj supremë. Impiantet e saj të pasurimit ishin subjekt i inspektimeve ndërkombëtare. Shkencëtarët e saj punonin brenda një kuadri ligjor, megjithëse një kornize e bërë e pakëndshme nga sanksionet perëndimore. Vrasja e tyre do të thotë shndërrimi i energjisë bërthamore civile në një objektiv ushtarak, duke shkatërruar – në stilin e Gazës – një nga dallimet më të rëndësishme në të drejtën ndërkombëtare. Evropa po shikon pa ndihmë shembjen e një prej kryeveprave të saj politike dhe diplomatike. Marrëveshja e vitit 2015 që hoqi sanksionet dhe riintegroi Teheranin në kontekstin ndërkombëtar ishte simboli i multilateralizmit evropian, provë se Evropa mund të ishte një lojtar autonom global. Marrëveshja u shqye nga Trump në vitin 2018, por mbeti në fuqi nga ana evropiane. Sot, Franca, Gjermania dhe Mbretëria e Bashkuar kufizohen në thirrje të turpshme për “moderim”, ndërsa kryevepra e tyre po shkatërrohet para syve të tyre.
Kjo pafuqi evropiane nuk është vetëm strategjike, por është ekzistenciale. Nëse Evropa nuk mund ta mbrojë multilateralizmin kur sulmohet, cili është arsyeja e saj gjeopolitike e ekzistencës?
Precedenti është shkatërrues: nëse një shtet mund të bombardojë instalimet bërthamore civile të një tjetri pa pasoja, NPT është e pavlerë.
Këshilli i Sigurimit, i paralizuar nga vetot e kryqëzuara, do të vëzhgojë siç bëri me Korenë e Veriut. Rezultati do të jetë një spirale e përhapjes bërthamore që përfshin Arabinë Saudite, Turqinë, Egjiptin dhe lojtarë të tjerë rajonalë. Makthi që kemi shmangur për shtatë dekada mund të bëhet realitet. Irani tani ka 90 ditë për t’u tërhequr nga NPT dhe do të ketë të drejtën ndërkombëtare në anën e tij. Një Iran bërthamor nuk do të jetë më një “regjim mashtrues”, por një shtet sovran që mbron veten në një botë ku forca duket se, për momentin, ka zëvendësuar ligjin.
Netanyahu, Trump dhe Evropa sapo kanë hapur kutinë bërthamore të Pandorës. Pasojat e kësaj papërgjegjësie do të bien mbi brezat e ardhshëm.
Pino Arlacchi : Ish-Zëvendës Sekretar i Përgjithshëm i OKB-së
