Alija IZETBEGOVIQ
Është përnjëmend simptomatike kur nga vendet e pa-sura dhe të zhvilluara vjen filozofia më ogurzezë. Le të kujtojmë autorë si Ibsen, Heidegger, Mailer, Pinter, Beckett, Marcuse, O’Neil, Bergman, Camus, Antonioni e shumë të tjerë. Diç më shumë optimizëm hasim akoma te shkencëta-rët, të cilët kryesisht merren me pamjen e jashtme të gjëra-ve. Mendimtarët dhe artistët janë të shqetësuar, sidomos këta të fundit.
Në pamje të parë duket sikur pesimizmi fillon kur procesi alfabetizues arrin t’i përfshijë të gjithë; kur funksionon sigurimi social dhe kur të ardhurat kombëtare për banor shkojnë 1.000 dollarë. Filozofia skandinave e fundit të shekullit XIX dhe e fillimit të shekullit XX ka një pesimizëm të theksuar. Sipas saj, fati njerëzor është medoemos tragjik: errësira dhe hiçi janë pasojat e mbrame të përpjekjeve njerëzore në kërkim të rrugëdaljes. Kjo filozofi mbiu që në fillim të shek. XX, bash aty ku s’kishte më analfabetë, dhe kur pjesa jugore e Europës vazhdonte të kënaqej me “injorancën e bekuar”. Jemi para sprovës të pyesim se a mos ndërmjet sigurimit social suedez, tani më të përsosurit në botë, dhe ndjenjës së dëshpërimit e të përhumbjes ka ndonjë lidhje. Mos ndoshta ndjenja e sigurisë materiale lind ndjenjën e përhumbjes shpirtërore?
Pavarësisht dinamikës së jashtme, që gjithsesi mbetet një trajtë shajnie (dinamika e jetës shoqërore dhe politike), qytetërimi karakterizohet nga një ritëm i ngadalësuar i jetës së brendshme. Dramat e absurdit janë pamje besnike të jetës së njerëzve në shoqëritë më të zhvilluara bashkëkohore. Luksi është fytyra e jetës në qytetërim, kurse absurdi fytyra që nuk duket, me dialektikën sa më shumë luks e kamje, aq më shumë ndjenjë absurdi e çorientim. Anasjelltas, shoqëritë primitive mund të jenë të varfra e të tronditura nga dallimet e mëdha sociale, mirëpo të gjitha dëshmitë që kemi për to flasin për ndjenja të forta e të kthjellëta, me të cilat ngjyroset jeta e tyre. Veçanërisht folklori, “letërsia e shoqërisë primitive”, na paraqet një forcë é jashtëzakonshme jete dhe plotninë e ndjenjave të njeriut të primitiv. Kjo shoqëri e varfër nuk e njeh fare ndjenjën e përhumbjes e të absurdit.
Bota e qytetëruar e zbulon “tragjedinë e vet njerëzore” vetëm në skenën e teatrit. Kurse nëpër komeditë e lira dhe te melodramat demode ka njëfarë optimizmi. Pjesët serioze i përshkon pesimizmi. Teatri ia heq vazhdimisht breroren e përsosmërisë qytetërimit, dhe shkenca ia vendos rishtazi. Shkenca i imponon gjithnjë me brutalitet të dhënat e saj për sasinë e prodhimeve, me indekset e produktivitetit masiv, me energjinë e fuqisë njerëzore, me varfërinë intelektuale e morale, me dhunë, me përbindshmëri e absurd. Në një botë të begatë, midis gjithë pasurisë e fuqisë, teatri zbulon njeri-un agresiv, të rrëmbyer nga veset, të rënë.
Poetët janë antenat e ndjeshme të njerëzimit. Duke gjykuar sipas drojës dhe dyshimeve të tyre, bota nuk ecën drejt humanizimit, por drejt dehumanizimit, drejt një tjetërsimi të hapur.
Më 1971 u vetëvra Kavabata, fitues i Çmimit Nobel për letërsi (1968), një prej personaliteteve më të shquara të letërsisë bashkëkohore. Para tij, më 1969, po njësoj i dha fund jetës një tjetër romancier japonez – Mishima. Që nga viti 1895 e gjer më sot janë vetëvrarë trembëdhjetë shkrimtarë japonezë, ku një ndër ta është edhe autori i famshëm i Rashomonit, Agutagava. Kjo “tragjedi në vazhdimësi” e kulturës japoneze përkon me depërtimin e qytetërimit perëndimor dhe të botëkuptimeve materialiste në kulturën tradicionale të Japonisë. Cilido qoftë ai, për shkrimtarët e tragjedive dhe për poetët qytetërimi do të ketë përherë një fytyrë jonjerëzore, e cila e kërcënon vazhdimisht njeriun. Një vit para se të vdiste, Kavabata shkroi këto radhë: “Njerëzit janë ndarë nga njëri-tjetri me një mur prej betoni, i cili pengon çdo rrjedhë të dashurisë. Natyra masakrohet në emër të zhvillimit.” Te romani Toka e borës (1937), në qendër të meditimeve të Kavabatës është çështja e vetmisë dhe e tjetërsimit të njeriut në botën bashkëkohore.
Të gjithë përfaqësuesit e mëdhenj të kulturës e shohin në të njëjtën mënyrë këtë dështim të njeriut në qytetërim.
André Malraux pyet se cili ishte rezultati përfundimtar i shpresës dhe i optimizmit të shekullit XIX, dhe përgjigjet: “Kjo është Europa e shkretuar dhe e gjakosur, që nuk është më e shkretuar dhe më e gjakosur se shëmbëlltyra e njeriut që shpresonte se do të krijonte.E njëjta pamje iu fanit edhe Valéry-së menjëherë pas Luftës së Parë Botërore. Më 1919 ai shkruan: “Ekziston iluzioni i humbur i një kulture europiane dhe dëshmia e pafuqisë së njohjes për të shpëtuar çfarëdo qoftë. Ekziston shkenca e goditur për vdekje në ambiciet e saj morale, dhe e shndërruar nga egërsia e aplikimeve. Ekziston idealizmi që ngadhënjeu me zor, i thërrmuar deri në fund, përgjegjës për ëndrrat e veta; realizmi i zhgënjyer, i mundur, i bërë pluhur nga barra e krimeve dhe e gabimeve; babëzia dhe vetëmohimi njësoj të përqeshur, besimet e përziera nëpër kohë; kryqi kundër kryqit, gjysmëhëna kundër gjysmëhënës. Ekzistojnë edhe skeptikët, të befasuar në një vorbull ngjarjesh kaq të rrufeshme, kaq të ashpra, kaq tronditëse, që luajnë me mendimet tona si macja me miun. Skeptikët humbasin dyshimet e tyre, i gjejnë rishmi, përsëri i humbasin, dhe nuk e dinë se më shumë shërbehen me kthesat e shpirtit të tyre.”
Nihilizmi dhe filozofia e absurdit janë frytet e pjesës më të pasur e më të qytetëruar të botës. Kjo filozofi flet për “mungesën e perspektivës në botë”, për “individin e shtresuar e të çintegruar nga ana psikike”, për “botën e heshtjes shurdhmemece” etj. Kjo nuk është kurrsesi një filozofi helmuese, siç e quajnë disa. Në të vërtetë, ajo është shumë e thellë dhe edukuese. Ajo është shprehje e rezistencës së njeriut, e kundërshtimit të njeriut ndaj një bote që zhvillohet dhe rritet përkundër përfytyrimeve rreth saj. Ky është rebelimi i njeriut kundër botës njëdimensionale të qytetërimit (Camus: Njeriu i revoltuar dhe Marckuse: Njeriu njëdimensional).
Duke pasur parasysh këtë, nihilizmin modern disa e morën si një formë religjioni, dhe jo pa arsye. Të dyja qasjet paraqesin mohimin e materializmit dhe e qortojnë këtë botë me të njëjtin nocion. Që të dyja kanë të përbashkët atë ankth të stërlashtë, atë shikim përtej varrit, atë kërkim dëshpërues për të dalë nga një botë ku njeriu e ndien veten të huaj (Camus, I huaji). Ato ndryshojnë në lidhje me faktin se nihilizmi nuk e gjen dot daljen, kurse religjioni mëton se e ka gjetur.
Dështimi i qytetërimit që përmes shkencës së tij, fuqisë dhe pasurisë të zgjidhë çështjen e lumturisë njerëzore, kur të jetë kuptuar e më pas të pranohet, do të bëjë një përshtypje të madhe psikologjike te njerëzimi. Ky do të jetë filli-mi i zgjimit dhe i rishqyrtimit të disa prej botëkuptimeve tona elementare të pranuara nga të gjithë. Një ndër paragjykimet e para që do të goditet do të jetë paragjykimi i shkencës për njeriun; sepse, në qoftë se shkenca nuk e zgjidh çështjen e lumturisë njerëzore, atëherë vizioni religjioz për origjinën e njeriut është i vërtetë, ndërsa ai shkencor i rremë. Mundësi të tretë nuk ka.
(Nga boshnjakishtja: Eqrem Kryeziu)
