Me shkrimtarin Besnik Mustafaj
Fryma e europianizimit në kulturën shqiptare u mboll qysh në Mesjetë dhe është doemos e lidhur me veprën madhore historike të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, i cili e përcaktoi, pakthyeshëm identitetin e shqiptarëve si europianë
Bisedoi: Avni HALIMI
Besnik Mustafaj (1958) është një nga shkrimtarët tanë më të shquar. Në vitin 1991 ishte përkrah Sali Berishës dhe Azem Hajdarit në kryengritjen studentore kundër regjimit komunist. Një kohë të gjatë u mor edhe me politikë aktive, duke qenë deputet, ambasador dhe ministër i jashtëm. Veprat e tij janë përkthyer në shumë gjuhë: frëngjisht, anglisht, italisht, gjermanisht, greqisht, arabisht etj. Me zotin Mustafaj bisedojmë për çështje aktuale që kanë të bëjnë jo vetëm me kulturën shqiptare, por edhe më gjërë.
Hejza: Nëse moderne quhet e gjithë ajo që shkëputet prej traditës, ndërsa tradicionale ngelet gjithë ajo që i reziston modernizmit, atëherë ku ta gjejmë kufirin në mes të krijimtarisë tradicionale dhe krijimtarisë moderne?
Besnik Mustafaj: Bodleri thotë se modernia i ka rrënjët të futura thellë te tradita. Unë bashkohem me këtë vlerësim. Ai është shprehur kështu në një periudhë kur jo vetëm kishte lindur, por edhe ishte qartësuar, pra ishte rritur ajo, që në historinë e letërsisë njihet si “moderne”. Artur Rembo e kishte përmbyllur veprën e tij. Simbolizmi, si shkollë e re estetike ishte imponuar ashtu si natyralizmi i Zolait në prozë kishte marrë të drejtën e qytetarisë. Këta janë pak shembuj nga letërsia, por mund të sillen edhe shumë e shumë të tjerë, pa shkuar te piktura dhe muzika. Letërsia dhe arti, që do të quheshin moderne, po pasuroheshin me një frymë të re, e cila buronte nga zhvillimet e vetë shoqërisë europiane, duke u pajisur edhe me forma dhe mjete të reja shprehëse të përshtatshme për këtë frymë. Pra, nuk ka një datëlindje të modernes. Është një proces. Rrjedhimisht, më duket e pamundur vendosja e një kufiri të qartë ndarës midis traditës dhe modernes. Është diçka e ngjashme me kufirin midis stinëve. A ka një kufi ndarës të dallueshëm midis dimrit dhe pranverës? 23 marsi? Por ndërkohë, para kësaj date, kanë çelur lulet, ka lulëzuar gjethi, janë bërë mbjelljet e para.
Hejza: Ҫka mund të quajmë moderne në letërsinë tonë tradicionale. Në ç’forma e kemi të përfshirë traditën në letërsinë tonë moderne?
Besnik Mustafaj: Në të njëjtën logjikë më vjen edhe përgjigja e kësaj pyetjeje. Pra, që nuk do të kishim letërsi moderne shqipe pa rrënjët e saj në letërsinë tonë të traditës. Kam parasysh kështu jo vetëm letërsinë e shkruar, atë me autor, por edhe letërsinë gojore, tekstet e këngëve, përrallave, legjendave, miteve. Pyetja juaj se në ç’formë e kemi të përfshirë këtë traditë në letërsinë tonë moderne do të kërkonte një trajtim të gjerë, teorik dhe nuk është kjo bisedë vendi për ta bërë. Por as unë nuk kam kompetencë të mjaftueshme për ta bërë. Shkurtimisht do të thosha se shkrimtarët tanë modernë, po përmend vetëm dy shembuj, Migjeni dhe Mitrush Kuteli, kërkojnë te kjo traditë çfarë është universale, e gjithëkohëshme dhe e veshin atë me imagjinatën e vet, e cila është imagjinata e njeriut të kohës kur jeton shkrimtari në fjalë. Imagjinata e çdo brezi është natyrshëm evolutive sepse ndjek zhvillimin e qytetërimit, madje në rastet më të mira edhe i paraprin këtij zhvillimi. Të tilla kumte universale e të gjithëkohshme janë marrëdhëniet e njeriut shqiptar me vdekjen, me dashurinë, me atdheun, me politikën e disa të tjera të ngjashme.
Hejza: A mund të flasim për ngjizjen e europianizimit të kulturës shqiptare sidomos në politikat paksa më liberale në fushën e artit gjatë periudhës së Mbretit Zog në Shqipëri dhe, shumë më vonë, në viset e ngela jashtë shtetit amë. Në çfarë niveli e kemi sot evropianizimin e kulturës shqiptare dhe në cilat segmente të kulturës mund të haset më qartë ky evropianizim?
Besnik Mustafaj: Fryma e europianizimit në kulturën shqiptare u mboll qysh në Mesjetë dhe është doemos e lidhur me veprën madhore historike të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, i cili e përcaktoi, pakthyeshëm identitetin e shqiptarëve si europianë. Le të kujtojmë si shembull dy veprat e Marin Barletit, “Histori e Skënderbeut” dhe “Rrethimi i Shkodrës”! Me çfarë tregojnë, mënyra si e tregojnë, arsyeja e brendshme që ka pasur autori për t’i shkruar si dhe gjuha, në të cilën i ka shkruar – latinishtja – këto dy vepra i përkasin thellësisht Rilindjes Europiane. Për më tepër, në rininë e tij Barleti kishte qenë mirëfilli ushtar në ushtrinë e Skënderbeut.
Pa bërë histori, nën pushtimin osman, deri në gjysmën e dytë të shekullit XIX fryma europiane në kulturën tonë vetëm mbijetoi në sajë të përkushtimit të disa personaliteteve poliedrike të krishtera. Me ardhjen në skenë të rilindësve tanë të mëdhenj, të cilët ishin të gjithë më së pari personalitete të spikatura të letërsisë dhe të kulturës, kjo frymë europiane u përgjithësua. Sa për ilustrim, le të sjellim parasysh fotografinë e pjesëmarrësve në Kongresin e Manastirit. Një pjesë e madhe janë mirëfilli klerikë myslimanë dhe mbajnë veshjen me çallmën e klerikut. Por të gjithë zgjodhën alfabetin latin për ta shkruar gjuhën shqipe. Edhe një fakt tjetër: ne jemi i vetmi komb i dalë nga pesë shekuj pushtimi osman, për më tepër me shumicën e popullsisë myslimane, pa asnjë shenjë islame në flamur. Rilindësit tanë u kthyen te simbolet e Skënderbeut thua se pesë shekuj sundimi ushtarak, politik e kulturor osman, siç është një sundim shtetëror, nuk kishin lënë asnjë gjurmë. Periudha e Mbretit Zog përkon me ndërtimin e shtetit të pavarur shqiptar, kur lufta për europianizimin e kombit nuk bëhej më kundër të huajit, por me vetveten. Në atë kohë përplasja midis europianistëve dhe kundërshtarëve u bë një çështje qendrore për elitat shqiptare. Branko Merxhani dhe plot të tjerë zhvilluan një debat të një niveli teorik e intelektual të një serioziteti të denjë për një elitë metropolitane europiane. Për t’i rënë shkurt, do të thosha me bindje se fryma europiane në kulturën tonë sot është e rrënjosur, mbizotëruese pa mëdyshje në të gjitha viset ku jetojnë shqiptarët. Problem paraqet cilësia e prodhimit tonë kulturor, i cili më së shumti nuk është në nivelet europiane. Por një kulturë vlerësohet nga majat e saj. Parë kështu, ne shqiptarët i kemi të gjitha arsyet për t’u ndjerë mirë si europianë. Mendoj se në pararojë është letërsia dhe piktura.
Hejza: Periudha komuniste, nëpër të cilën kaloi edhe populli shqiptar, prodhoi “artin zyrtar” që e luftonte dekadencën, hermetizmin, “artin për art”. Me rënien e kësaj “ideologjie të kuqe” u përmbysën shumë vlera ideologjike, koncepte e mentalitete, por jo edhe krijimtaria e përgjithshme kulturore e kësaj periudhe! Ndodhi kjo sepse ne shquhemi si harrestarë të së kaluarës, sado e afërt qoftë ajo, apo sepse patëm nevojë për një “mutacion gjenetik” që do të na rikthejë drejt evropianizimit të qenësisë sonë?
Besnik Mustafaj: Periudha komuniste, nën të cilën jetuan për afro gjysmë shekulli të gjithë shqiptarët e Ballkanit, ishte dramatike edhe për kulturën tonë kombëtare. Ajo, që ju e quani “ideologji e kuqe” iu imponua me dhunë edhe njerëzve të kulturës. Por, provë vitaliteti është fakti se ajo nuk u bë bindje estetike për personalitetet tona më të rëndësishme. Produkti kulturor që kërkonte “ideologjia e kuqe”, ishte lindor, pra, në kundërshtim me frymën europiane, që kultura jonë e kishte në gjen. Rrjedhimisht, me rënien e pushtetit politik, tek i cili mbështetej “ideologjia e kuqe”, do të fshihej edhe veprimi i saj në fushën e kulturës. Po them kështu se unë nuk e shoh këtë fakt si “harresë” e shpejtë nga ana e shqiptarëve, por si aftësi e tyre për t’u kthyer shpejt në identitet. Ndodhi diçka e ngjashme me kthimin te trashëgimia e Skënderbeut pas daljes nga pushtimi osman.
Hejza: E bukura dhe madhështia e tradicionales, së vjetrës? Sa jemi si popull që e çmojmë tradicionalen? Faktet në terren sikur e flasin të kundërtën! Nuk e pëlqejmë të kaluarën tonë, të vjetrën nuk e konservojmë për ta ruajtur brez pas brezave, por e rrënojmë, mbi të ndërtojmë të renë! Kam fjalën për trashëgiminë arkitekturale! Nuk kemi asnjë katund-muze etnologjik! Gjithçka e re dhe pa themelet e së kaluarës!
Besnik Mustafaj: Do pranuar se shkëputja nga tradicionalja është një prirje e përbotshme sot. Shqiptarët vetëm po e ndjekin këtë prirje. Ky është një vlerësim i pamjes së përgjithshme. Parë konkretisht, siç e shtroni ju çështjen në pyetjen tuaj, problemi bëhet sakaq politik. Ruajtja e katundeve – muze etnologjike është në detyrën e politikave kulturore, që duhet të zbatojnë pushtetet në Tiranë, në Prishtinë, në Shkup e në Podgoricë. Dhe ju me të drejtë e ngrini shqetësimin. Qeveritarët tanë gjithandej duket se nuk e kuptojnë rëndësinë jetike që ka ruajtja dhe përcjellja te brezat e ardhshëm të kësaj trashëgimie identitare, e cila, sot, për më tepër ka edhe dobi të madhe ekonomike me zhvillimin e hovshëm, që po njeh turizmi kulturor. Përgjegjësia jonë si njerëz të kulturës, por edhe si qytetarë të lirë, qëndron te presioni që duhet të ushtrojmë mbi ata, që zgjedhin për të na qeverisur.
Hejza: Si pasojë e shpejtësisë së modernizimit të përgjithshëm, a mund të themi se njerëzimi anekënd botës është edhe në një proces të motorëzimit të kulturës! Këtij procesi, a do t’i shpëtojë krijimtaria letrare, nëse jo, si do të dukej një letërsi e tillë, si për nga forma ashtu edhe për nga përmbajtja. Ҫ’mendim keni për digjitalizimin e letërsisë? Libri elektronik – a është ky fundi i Bibliotekës klasike?
Besnik Mustafaj: Po, mund të themi pa mëdyshje se kultura e sotme e përbotshme po i nënshtrohet një procesi motërzimi dhe se krijimtaria letrare është e përfshirë dashje pa dashje në këtë proces. Shqiptarët natyrshëm që nuk do të mbeteshin jashtë këtij procesi. Unë jam ithtar i palëkundur i librit të shtypur në letër. Por, nuk jam kundër digjitalizimit të industrisë së librit. Boll që teknologjia ta ndihmojë tekstin letrar për të shkuar te lexuesi! Do të ishte e kotë dhe po aq budallëk t’i kundërvihemi digjitalizimit nën flamurin se kështu po ndihmojmë për ta shpëtuar librin. Në fillimet e epokës së industrializimit në Angli, në shekullin XVIII, shënohet “Lëvizja çartiste”, ku punëtorët, me shpresën se po mbronin vendet e tyre të punës, shkatërronin makineritë që po shpikeshin. Dhe dihet sa ia arritën qëllimit. Pra, edhe në këtë rast, çdo përpjekje për të shkuar kundër zhvillimit të teknologjisë jo vetëm do të ishte e kotë, por dhe e paracaktuar për të dështuar. Shërbestarët e librit dhe të kulturës në përgjithësi duhet të bëhen pjesë e këtij zhvillimi, duke gjetur mënyrat më të përshtatshme për ta vënë atë në shërbim të kauzës së tyre. Kjo është bindja ime. Nga ana tjetër jam po ashtu i bindur se libri i shtypur në letër nuk do të zhduket kurrë, pra libri elektronik nuk do ta zhdukë dot kurrë bibliotekën klasike. Thjesht do të kemi disa alternativa të ekzistencës së bibliotekave letrare. Dhe aq më mirë!
Hejza: Nëse politikisht e kemi të pamundshëm bashkimin kombëtar, sepse për këtë të drejtë kombëtare nuk e kemi mirëkuptimin e botës, kush është ai që mund të na pengojë bashkimin kombëtar në sferën e kulturës?
Besnik Mustafaj: Në realitetin e sotëm politik asgjë nuk mund ta pengojë bashkimin tonë kombëtar në fushën e kulturës. Jo se nuk ka pengesa. Por, ato janë krejtësisht të kapërcyeshme. Mjafton që politikanët tanë, të zgjedhur demokratikisht tashmë në të gjitha viset shqiptare, të kenë bindjen, vizionin dhe vullnetin për t’i shërbyer një bashkimi të tillë kulturor, i cili, në të vërtetë është ushqyesi kryesor i identitetit tonë kombëtar, pavarësisht kufijve ndarës shtetërorë, brenda të cilëve jetojmë. Ama, do të thosha se fakt është që dekadat e fundit janë shënuar hapa të rëndësishëm në rrugën e këtij bashkimi. Kjo duhet vlerësuar. Problemi është se edhe këto përparime ende janë fragmentare, pa koherencë të madhe dhe kjo vjen pse ato nuk janë pjesë e një platforme politike të strukturuar mirë e të hartuar bashkërisht nga qeveritarët tanë në Tiranë, në Prishtinë e në Tetovë pa harruar edhe shqiptarët e Luginës dhe ata të Malit të Zi.
Hejza: Besnik Mustafaji, me të kuptuar opinioni se po shkruan, se së shpejti do të dalë me një projekt të ri letrar, sakaq shton kureshtjen për ta pasur sa më parë krijimtarinë e fundit të shkrimtarit. Ҫfarë është duke shkruar për momentin Besnik Mustafaj!
Besnik Mustafaj: Po shkruaj një roman, të cilin shpresoj ta përfundoj deri në verë, për ta botuar në vjeshtë, në prag të panairit të librit të Tiranës.
